Εκεί ψηλά στην αρκτική, που ο ήλιος του μεσονυκτίου γίνεται όλο και πιο μελαγχολικός δίνοντας την θέση του στο βαθύ έρεβος του παγωμένου Βορρά, ανάμεσα στους τοπικούς θρύλους και μύθους της φυλής των Ινουίτ, ένας αρχέγονος κόσμος ανοίγεται. Ένας κόσμος αποκρυφισμού και μυστικισμού γεμάτος με μαγικές πρακτικές, απόκρυφες δοξασίες και μυστηριακές λατρείες, παραδομένος σε ένα σκοτεινό παιχνίδι σκιών ανάμεσα σε μοχθηρά πνεύματα και αόρατες ψυχές.
Ο ψυχρός άνεμος φυσάει πάνω στο αφιλόξενο χιονισμένο τοπίο ενώ ένας μεσόκοπος Ινουίτ προσπαθεί με κραυγές να μαζέψει τα σκυλιά του. Βρίσκομαι στην ανατολική Γροιλανδία στην απομονωμένη κοινότητα του Tiniteqilaaq. Ένα μικρό ψαροχώρι με μόλις 135 κατοίκους που βρίσκεται στην ένωση των φιορδ Sermilik προς τα δυτικά και Ikaasatsivaq στα ανατολικά. Τον πλησιάζω διστακτικά, λόγω των σκυλιών, και τον ρωτάω εάν γνωρίζει κάποιον που μπορεί με βοηθήσει και να μου εξηγήσει τι κρύβεται πίσω από τις ιστορίες των τρομακτικών Τούπιλακ. Χαμογελάει, μάλλον από περιέργεια και μου λέει: «Έλα το απόγευμα στο κέντρο της κοινότητας για να πάμε να βρούμε τον γέρο Tulimaq που κατάγεται από μια οικογένεια σαμάνων των Saqqaq*». Έτσι μαζί με τον Ατουάτ αργά το απόγευμα συναντάμε τον γέροντα και το ταξίδι σε έναν κόσμο ψυχών και πνευμάτων ξεκινάει…
*Ο πολιτισμός των Saqqaq είναι ένας από τους τρεις πιο σημαντικούς παλαιο-αρκτικούς πολιτισμούς των Ινουίτ μαζί με τον Dorset και τον Independence.
Η μυθολογία των Ινουίτ (Εσκιμώων) έχει πολλές ομοιότητες με τις παραδόσεις άλλων πολικών περιοχών. Είναι μια εκδοχή του σαμανισμού, βασισμένη στις αρχές του ανιμισμού. Κατά κάποιον τρόπο, η μυθολογία τους επεκτείνει την επίδρασή της και πέρα από έννοιες και πολλοί έχουν διατηρήσει βασικά στοιχεία της παραδοσιακής πίστης τους. Πολλοί πιστεύουν ότι οι Ινουίτ έχουν προσαρμόσει την νέα τους θρησκεία, τον χριστιανισμό, στις παραδοσιακές πεποιθήσεις τους για την αρχέγονη κοσμοθεωρία και θεώρηση της ζωής. Ο σαμανισμός μεταξύ των διάφορων εθνολογικών ομάδων των Ινουίτ αναφέρεται σε εκείνες τις πτυχές της παράδοσης που σχετίζονται με τον ρόλο του σαμάνου-μάγου σαν μεσολαβητή μεταξύ των ανθρώπων, ψυχών, πνευμάτων και μυθολογικών όντων. Όλες αυτές οι ομάδες αναγνώριζαν την ύπαρξη των Τούπιλακ, απλά διέφεραν στην ερμηνεία και τα χαρακτηριστικά τους. Για τους Ινουίτ του Καναδά το Τούπιλακ ήταν ένα αόρατο φάντασμα. Μόνο ο σαμάνος μπορούσε να το αντιληφθεί. Ήταν η ανήσυχη ψυχή ενός νεκρού προσώπου, γιατί παραβιάστηκαν οι κανόνες του θανάτου του. Τρομοκρατούσε μια ολόκληρη περιοχή και έτσι, ο σαμάνος έπρεπε να το εκφοβίσει για να φύγει μακριά. Για τους Ινουίτ της Αλάσκας είχε την μορφή μιας χίμαιρας -ένα πλάσμα, με ανθρώπινο κεφάλι και μέρη από διάφορα είδη ζώων. Ήταν τόσο επικίνδυνο που μπορούσε να επιτεθεί σε ολόκληρους οικισμούς και μόνο ο σαμάνος μπορούσε να την αντιμετωπίσει με την βοήθεια των πνευμάτων. Για τους Ινουίτ της Σιβηρίας το Τούπιλακ ήταν κάτι σαν τον διάβολο στην χριστιανική θρησκεία. Ενώ για τους Ινουίτ της Γροιλανδίας εκδηλώθηκε σαν ένα πραγματικό ανθρώπινο δημιούργημα που σκοπό είχε να καταστρέψει τους εχθρούς ασκώντας μαγικές δυνάμεις πάνω στο θύμα.
Στα γροιλανδικά η λέξη Τούπιλακ (Tupilaq) σημαίνει «η ψυχή ή το πνεύμα κάποιου προγόνου». Είναι μια μικρή αλλόκοτη και παράξενη φιγούρα σκαλισμένη σε οστά θαλάσσιων θηλαστικών (φάλαινα) ή άλλων ζώων (Τάρανδος). Μια μορφή που προστατεύει τον ιδιοκτήτη του από τους εχθρούς του και αναφέρεται σε μυστηριώδη και απειλητικά πνεύματα. Πηγή έμπνευσης είναι μια σειρά από στοιχεία της μυθολογίας των Ινουίτ. Όπως για παράδειγμα τον Nanook -τον άρχοντα των πολικών αρκούδων, την Akna -την θεά της γονιμότητας και μητέρα της θάλασσας, τον Agloolik -θεό του κακού που ζει κάτω από τον πάγο και τον Igaluk -θεό του φεγγαριού και αδελφό του ήλιου. Έχει ένα σώμα, με δύο κεφάλια, τέσσερα άκρα, αλλά μοιάζει με κάποιο είδος ζώου σε σύνθετη μορφή. Συχνά έχει ένα παραμορφωμένο πρόσωπο με σκελετικά χαρακτηριστικά και περιβάλλεται από μαγικές δυνάμεις και ιδιότητες.
Η ιστορία των Τούπιλακ είναι πανάρχαια σε βάθος 5.000 ετών. Το παραδοσιακό και αυθεντικό Τούπιλακ ήταν μια τρομακτική μαγική φιγούρα (κάτι σαν μια κούκλα βουντού), την οποία οι Ινουίτ κατασκευάζαν σε περασμένες εποχές, από τα οστά παιδιών ή διάφορων ζώων και θαλάσσιων θηλαστικών. Τα Τούπιλακ κατασκευάζονταν στο σκοτάδι, σε μυστικές, απομονωμένες τοποθεσίες καλά κρυμμένες από σαμάνους-μάγους (Angakkuq). Ο χειρισμός των οστών γινόταν από τον αντίχειρα και το μικρό δάκτυλο του χεριού αποκλειστικά. Αν η επαφή γινόταν με άλλα δάκτυλα η προσπάθεια θα ήταν αποτυχημένη. Χρησιμοποιούσαν χώμα από την γη και φύκια για να κατασκευαστεί το κυρίως σώμα. Ύστερα το τύλιγαν με ένα κομμάτι από δέρμα και του έδιναν «ζωή» και δύναμη μέσα από ένα τελετουργικό τραγούδι συνοδευόμενο από ξόρκια και μάγια. Παρόλα αυτά ο δημιουργός του Τούπιλακ δεν χρειάζονταν απαραίτητα να είναι κάποιος σαμάνος αλλά και κάποιος εξοικειωμένος με αυτή την διαδικασία μπορούσε να δημιουργήσει ένα, εάν ακολουθούσε την σωστή διαδικασία ευλαβικά και με προσεκτικά βήματα.
Ο σκοπός αυτών των μαγικών «εργαλείων» ήταν για να απαλλαγούν ή να προστατευθούν από έναν εχθρό. Έτσι το Τούπιλακ πραγματοποιούσε την επίθεση του με τη μορφή του ζώου που αναπαριστούσε. Πολλές φορές τοποθετούνταν κοντά στην θάλασσα ή σε κορυφές βουνών, έτσι ώστε να μπορούσε να βρει τον εχθρό πιο εύκολα και να τον σκοτώσει. Αν ήταν σε μορφή φώκιας, θα παρέσυρε προς τα κάτω τον κυνηγό για να τον πνίξει. Αν ήταν σε μορφή μιας πολικής αρκούδας θα κατασπάραζε τον εχθρό, και αν ήταν ένα αόρατο Τούπιλακ, θα τρόμάζε το θύμα του μέχρι θανάτου ή θα έκλεβε την ψυχή του. Σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται αναφορά σε επιθέσεις των Τούπιλακ που στόχευαν τα σπλάχνα, γιατί οι Ινουίτ πίστευαν ότι η ψυχή μέσα στο ανθρώπινο σώμα κατοικούσε στην κοιλιακή χώρα, και το Τούπιλακ δεν έκανε τίποτε άλλο από το να «καταβροχθίζει» τις ψυχές. Ήταν όμως μια μαγική κατασκευή που στερείτο ανεξάρτητης βούλησης, αναγκασμένο να υπακούει σε ένα πρόσωπο που κατείχε την ενόραση στον υπερφυσικό κόσμο. Όταν στο Τούπιλακ δοθούν εντολές από δύο πρόσωπα θα υπακούσει εκείνον που έχει τις μεγαλύτερες και πιο δυνατές μαγικές ικανότητες. Εάν το θύμα αποδειχθεί πιο έμπειρο στην μαγική τέχνη και είχε οποιονδήποτε λόγο να υποπτευθεί τον κίνδυνο, μπορεί να επιστρέψει το Τούπιλακ ώστε να κυνηγήσει τον δημιουργό του αντί αυτόν. Εάν οτιδήποτε προκαλούσε την υποψία του θύματος, αυτός θα μπορούσε να στραφεί σε έναν σαμάνο που μιλάει και ελέγχει τα πνεύματα, έτσι ώστε να κυνηγήσουν το Τούπιλακ και να το καταστρέψουν. Ήταν επίσης δυνατό το Τούπιλακ να στραφεί εναντίον και να επιτεθεί στον ίδιο τον δημιουργό του. Εάν αυτό συνέβαινε, το μόνο που μπορούσε να τον σώσει από την καταστροφική του μανία ήταν μια ανοικτή και δημόσια εξομολόγηση των πράξεων του.
Κανένας δεν βρήκε ποτέ ένα πραγματικό Τούπιλακ. Έχουν εξαφανιστεί μέσα στο βάθος της ιστορίας των Ινουίτ, έτσι απλά όπως κατασκευάστηκαν από γήινα, φθαρτά υλικά. Άλλωστε η ίδια τους η ύπαρξη βασιζόταν στο να παραμένουν κρυμμένα και να μην είναι ορατά στους άλλους. Όταν ο Δανός ναυτικός και εξερευνητής, Gustav Frederik Holm, έφθασε στο χωριό του Angmagssalik στα τέλη του 19ου αιώνα στις ακτές της ανατολικής Γροιλανδίας, αναρωτήθηκε πώς έμοιαζε ένα Τούπιλακ. Οι αυτόχθονες τότε δυσκολεύτηκαν να του το εξηγήσουν και να το περιγράψουν. Έτσι άρχισαν να σκαλίζουν μια μορφή σε ένα κούτσουρο. Αυτή ήταν και η αρχή της εμπορικής παραγωγής των Τούπιλακ που σταδιακά εξαπλώθηκε σε όλη τη Γροιλανδία και από μια τρομακτική μαγική δύναμη εξελίχθηκε σε ένα δημοφιλές τοπικό παραδοσιακό αναμνηστικό. Τα τελευταία χρόνια, η παραγωγή των Τούπιλακ αποτελεί την κύρια τοπική παράδοση. Το υλικό κατασκευής τους ποικίλλει: από πέτρα και ελαφρόπετρα, από κόκαλα ζώων (φώκια και φάλαινα), από κέρατα και κόκαλα ταράνδων, από τα δόντια όλων των παραπάνω κ.λπ.
Σήμερα, οι Γροιλανδοί σπάνια χρησιμοποιούν τα Τούπιλακ για να προκαλέσουν κακοτυχία ή κίνδυνο στους άλλους. Με περισσή δεξιοτεχνία προσπαθούν μέσα από την τέχνη να αποτυπώσουν σκηνές που διηγείται η παράδοσή τους, αλλά και στιγμές από την καθημερινή εμπειρία τους και τη σχέση τους με το περιβάλλον της περιοχής. Παρόλα αυτά μόνο τα τελευταία χρόνια, ο υπόλοιπος κόσμος αναγνώρισε το γεγονός ότι αυτές οι φιγούρες αποτελούν τέχνη διεθνής κλάσης. Οι Nicolai Belsen, Sοren Pipps και Jonas Paulsen, είναι μερικοί από τους γνωστότερους δημιουργούς Τούπιλακ στην ανατολική ακτή. Ξεχωρίζει ο Gedion Qeqe που παραμένει ο πιο διάσημος καλλιτέχνης Τούπιλακ στη Γροιλανδία. Ένα πρόσωπο-σύμβολο για τους ανθρώπους της περιοχής. Η πώλησή τους σήμερα, εκτός από ένα αξιόλογο αναμνηστικό για κάποιον ταξιδιώτη, αποτελεί σημαντική πηγή εισοδήματος για τους ντόπιους. Πωλούνται σε όλα τα τουριστικά καταστήματα της περιοχής, με κόστος από 80 έως και 500 ευρώ το τεμάχιο, ανάλογα με το μέγεθος, το υλικό κατασκευής και τον δημιουργό.
Βρίσκομαι περιπλανώμενος σε ένα μικρό κατάστημα με αναμνηστικά στο Kulusuk, εντυπωσιασμένος ανάμεσα στα περίτεχνα και αινιγματικά Τούπιλακ, σαν να είναι έτοιμα να μοιραστούν το καθένα και μια ξεχωριστή ιστορία. Δεν θα μπορούσα να αντισταθώ στον πειρασμό να αποκτήσω και εγώ μερικά κομμάτια για να μου θυμίζουν με νοσταλγία τον απομονωμένο αυτό τόπο με τη γαλήνια ομορφιά. Έναν τόπο που συναντάει κανείς έναν από τους πιο σκληροτράχηλους και ευγενικούς λαούς του πλανήτη και απλόχερα προσφέρει στον ταξιδιώτη εικόνες που πραγματικά κόβουν την ανάσα.
Το Cosmorama σας οδηγεί στους δρόμους της Αρκτικής!
Κείμενο: Νίκος Τόδουλος