Ορκάδες Νήσοι… Άγριες, Μυστικιστικές, Μυστηριώδεις, Απομονωμένες

Με αφορμή ένα ταξίδι μου τον Δεκέμβριο στο αρχιπέλαγος των Orkney και τον αποκλεισμό μου για 4 ημέρες λόγω διακοπής ρεύματος σε ολόκληρο το αρχιπέλαγος λόγω μιας σφοδρής θύελλας, ήθελα να γράψω λίγα λόγια για αυτό τον ιδιαίτερο τόπο ώστε να γίνει γνωστός στους Έλληνες αναγνώστες. Οι ντόπιοι χαρακτηριστικά μου είπαν ότι αυτή η καταιγίδα τους θύμισε έντονα την τρομακτική καταιγίδα τον Ιανουάριο του 1953 που χαρακτηρίστηκε σαν η «Τέλεια καταιγίδα» και άφησε πίσω της πάνω από 2.000 νεκρούς σε Βρετανία και Ολλανδία.

Άραγε σε πόσα μέρη στον κόσμο μπορεί κανείς να επισκεφτεί έναν οικισμό 5.000 ετών, να περπατήσει μέσα σ’ ένα ταφικό μνημείο της ίδιας εποχής και να διαβάσει χαραγμένα στους τοίχους ρουνικά σύμβολα των Βίκινκ μεταγενέστερα κατά 4 χιλιετίες; Σε πόσα μέρη μπορεί να περιηγηθεί κανείς στα ερείπια ενός κάστρου των Πικτς της προρωμαϊκής εποχής, ενώ βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής σε ένα από τα σημαντικότερα γεωγραφικά σημεία του Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, την ιστορική θαλάσσια δίοδο του Scapa Flow, δίπλα στους παλαιότερους ορθόλιθους της Νεολιθικής εποχής; Η απάντηση βρίσκεται στον 59^ο παράλληλο, στα απομονωμένα και μυστικιστικά νησιά Orkney, ή Ορκάδες Νήσους, της Βόρειας Θάλασσας.

Τα Orkney αποτελούν ένα αρχιπέλαγος μόλις 16 χλμ. από τις βόρειες ακτές της Σκωτίας και αριθμεί περί τα 70 νησιά, από τα οποία κατοικούνται τα 19. Η συνολική έκταση των νησιών είναι περίπου 1.000 χλμ² και ο πληθυσμός τους ανέρχεται στους 20.000 κατοίκους. Το μεγαλύτερο νησί είναι το Μέινλαντ (The Mainland), το οποίο βρίσκεται στο κέντρο του συμπλέγματος και χωρίζει τα υπόλοιπα σε δύο ομάδες, τα βόρεια και τα νότια νησιά. Οι Ορκάδες ανήκουν γεωγραφικά στη Σκωτία και πολιτικά στη Μεγάλη Βρετανία. H μεγαλύτερη πόλη και διοικητικό κέντρο είναι το Kirkwall και βρίσκεται στο νησί Μέινλαντ.

Το όνομα Ορκάδες απαντάται από τον 2ο π.Χ. αι., ενώ τα νησιά κατοικούνται εδώ και τουλάχιστον 8.500 χρόνια. Πρώτος ο αρχαίος Έλληνας Πυθέας ο Μασσαλιώτης, εξερευνητής και γεωγράφος από τη Μασσαλία της σημερινής Γαλλίας, γνωστός για το ταξίδι που πραγματοποίησε στις θάλασσες της βόρειας Ευρώπης, αναφέρει τη βόρεια απόληξη της Βρετανίας με την ονομασία «Ορκάς». Το αρχιπέλαγος είναι γνωστό στα αρχαία σκωτικά (γαελικά, Gaelic) ως Arcaibh. Όταν οι Νορβηγοί Βίκινγκ έφτασαν στα νησιά, απέδωσαν το orc ως orkn, το οποίο στα αρχαία νορβηγικά σήμαινε «φώκια», και πρόσθεσαν την κατάληξη ey, που σημαίνει «νησί». Κατ’ αυτόν τον τρόπο το όνομα έγινε Orkneyjar, από το οποίο προήλθε ο συντετμημένος τύπος Orkney στα Αγγλικά.

Αρχικά, τα νησιά κατοικήθηκαν από νομαδικές φυλές της Μεσολιθικής και Νεολιθικής περιόδου. Aπό Bρετανούς ιστορικούς έγινε γνωστό ότι ο κυρίαρχος λαός της βόρειας Σκωτίας από τον 1ο αιώνα μ.Χ. ήταν οι Πικτς. Στην αρχή παρουσιάστηκαν σαν σκοτεινές και αινιγματικές φιγούρες και πολλοί πίστευαν ότι επρόκειτο για μια μυθική φυλή. Όμως ήταν απλά οι απόγονοι των αυτόχθονων πληθυσμών της βόρειας Σκωτίας στην Εποχή του Σιδήρου και μέσα από την ιστορία παρουσιάστηκαν σαν άγριοι και ανελέητοι πολεμιστές. Το πέπλο μυστηρίου που περιβάλλει τους Πικτς ενισχύεται επειδή απλά δεν υπάρχουν ευρήματα γραφής από εκείνη την εποχή. Για τον λόγο αυτό, δεν έχουμε καμία σαφή εικόνα για τον τρόπο ζωής τους ή τις κοινωνικές τους πεποιθήσεις. Όλα όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα είναι στοιχεία από διάφορους ιστορικούς συγγραφείς που κατέγραψαν τις δικές τους, ενδεχομένως και μεροληπτικές, απόψεις για τον λαό των Πίκτς. Το 875 μ.Χ. τα Orkney καταλήφθηκαν και προσαρτήθηκαν στη Νορβηγία και εποικίστηκαν από Νορβηγούς. Το 1472, εξαιτίας της αδυναμίας εκπλήρωσης της προγαμιαίας συμφωνίας της Μαργαρίτας της Δανίας προς τον σύζυγό της Ιάκωβο Γ’ της Σκωτίας, τα Orkney προσαρτήθηκαν στο Βασίλειο της Σκωτίας.

Όμως, οι γηγενείς κάτοικοι των Ορκάδων (Ορκάδιοι) διατηρούν μια ιδιαίτερη ταυτότητα, με χαρακτηριστικά διαφορετικά από τους υπόλοιπους κατοίκους της Σκωτίας. Είναι μια κάστα ανθρώπων φιλική αλλά σκληρή, με «ανοσία» στο απρόβλεπτο κλίμα και ανεξάρτητοι από την ηπειρωτική Σκωτία, ακόμα κι αν το μαγικό αρχιπέλαγός τους απέχει μόνο λίγα μίλια από τη βόρεια ακτή. Αν και η προσάρτηση των νησιών έλαβε χώρα πριν από περίπου 6 αιώνες, οι περισσότεροι Ορκάδιοι θεωρούν τους εαυτούς τους Σκανδιναβούς, γνήσιους απόγονους των Βίκινγκ. Γι’ αυτό και κανείς δεν βλέπει να ανεμίζει συχνά η σημαία της Σκωτίας, αλλά η δική τους, σε σκανδιναβικό μοτίβο, με τον χαρακτηριστικό Βόρειο Σταυρό (Nordic Cross) και σε χρώματα που θυμίζουν αυτή της Νορβηγίας, σαν φόρο τιμής στους προγόνους τους. Όταν ένας Ορκάδιος μιλά για τη «Σκωτία», δεν εννοεί τις Ορκάδες ως μέρος τους, αλλά τη χώρα η οποία βρίσκεται ακριβώς νότια από τη θαλάσσια δίοδο Pentland Firth. Όταν μιλά για την ηπειρωτική χώρα (“the mainland”), δεν εννοεί την ηπειρωτική Σκωτία, αλλά την ενδοχώρα των Ορκάδων. Τα κιλτ, οι φατρίες (clans), οι γκάιντες είναι παραδόσεις των σκωτσέζικων Highlands και δεν αποτελούν μέρος της ντόπιας νησιωτικής κουλτούρας. Παρόλα αυτά, μετά την προσάρτησή τους στη Σκωτία και τη μετακίνηση πληθυσμών, υπάρχουν και εκεί τα σκωτσέζικα έθιμα, αλλά οι ντόπιοι κάτοικοι τα αντιμετωπίζουν σαν ξενόφερτα.

Ένα απανθρακωμένο κέλυφος φουντουκιού, το οποίο ανακαλύφθηκε στο νησί Μέινλαντ το 2007 κατά τη διάρκεια ανασκαφών, χρονολογήθηκε στα 6820-6660 π.Χ., αποτελώντας ένδειξη για την παρουσία ανθρώπων από τη μεσολιθική περίοδο. Ο οικισμός Skara Brae, η καλύτερα διατηρημένη εγκατάσταση νεολιθικής περιόδου στην Ευρώπη, πιστεύεται ότι κατοικήθηκε από το 3100 π.Χ. Απομεινάρια της της περιόδου αποτελούν ακόμη οι μεγάλιθοι του Stenness, το ταφικό μνημείο Maeshowe, οι ορθόλιθοι στο Δαχτυλίδι του Brodgar. Η UNESCO έχει αναγνωρίσει τη μοναδική σημασία της ιστορικής κληρονομιάς των Orkney και δίκαια έχει χαρακτηρίσει το νησί Μέινλαντ σαν Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και πυρήνα των νεολιθικών Orkney. Το Δαχτυλίδι του Brodgar αποτελείται από μεγάλους ορθόλιθους σε κυκλική διάταξη, που σχηματίζουν ένα δαχτυλίδι. Αυτοί οι μυστηριώδεις γίγαντες στέκουν για αιώνες σε έναν ισθμό μεταξύ των λιμνών Stenness και Harray, σμιλευμένοι από τα στοιχεία της φύσης, αποτελώντας σημαντικό θρησκευτικό και πνευματικό τόπο της περιοχής.

Λίγο πιο κάτω, σε μια πραγματικά μαγική θέση, βρίσκονται οι μεγάλιθοι του Stenness, αγέρωχοι και αναλλοίωτοι μέσα από χιλιάδες χρόνια κλιματολογικών επιθέσεων, υφαίνοντας ένα μυστικό περιβάλλον εκεί όπου συναντιούνται ο ουρανός, το φως και το νερό. Το ταφικό μνημείο Maeshowe συμπληρώνει αυτό το υφαντό της ιστορίας παρέχοντας στιγμιότυπα του τρόπου που οι άνθρωποι έζησαν, προσευχήθηκαν, λάτρεψαν θεούς και χάθηκαν μέσα στην αιωνιότητα.

Η μαγεία έχει φύγει από τον σημερινό κόσμο που ζούμε… αλλά όχι εντελώς. Βρήκε καταφύγιο στα λιγοστά μέρη του πλανήτη που μπορεί ακόμα να παραμείνει ζωντανή και, γιατί όχι, ίσως κάποτε να εξελιχθεί. Τα Orkney είναι ένα τέτοιο μέρος. Της τόπος όπου τον χειμώνα το σκοτάδι, σαν ένα μαύρος μανδύας, καλύπτει τα νησιά και της κατοίκους της. Λαμβάνοντας υπόψη το μυστικιστικό, σχεδόν ονειρικό τοπίο των Orkney, με της ορθόλιθους σε κυκλικούς σχηματισμούς, τα προϊστορικά ευρήματα, τα ταφικά μνημεία πάνω στην ανεμοδαρμένη γη, περιτριγυρισμένα από της αόρατους τοίχους μιας οργισμένης θάλασσας, δεν είναι παράξενο ότι τα νησιά αυτά έχουν μια τόσο πλούσια και ποικίλη λαογραφία, η οποία είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της της μαγικής ατμόσφαιρας.
Για χρόνια, οι κάτοικοι, επηρεασμένοι από τον μακρύ χειμώνα και της άγριες καιρικές συνθήκες, μαζεύονταν γύρω από της φωτιές της για να περάσουν της μακριές νύχτες συντροφιά με περίεργες και τρομακτικές ιστορίες για μάγισσες που ασκούσαν της «σατανικές τέχνες της» κατά μήκος των απόκρημνων ακτών και για ανήσυχα πνεύματα νεκρών που περιπλανιόνταν μέσα στο ομιχλώδες τοπίο. Τα Orkney υπήρξαν πάντοτε της τόπος μυστηρίου και δεισιδαιμονίας, αλλά, όταν οι πρώτοι Σκανδιναβοί άποικοι έφτασαν, αρχικά έφεραν μαζί της και της ιστορίες από την πατρίδα της. Έτσι οι μύθοι για γίγαντες, τρολ, νεράιδες και ξωτικά «μετανάστευσαν» από το εντυπωσιακό ορεινό τοπίο της Νορβηγίας στα χαμηλά πεδινά νησιά των Orkney, προσαρμόστηκαν της παραδόσεις και ανακατεύτηκαν με τοπικούς θρύλους. Σαν αποτέλεσμα, τα Orkney κατέληξαν να είναι ζωσμένα από θρύλους και μύθους εμπνευσμένους από ένα πλούσιο πολιτιστικό μίγμα, στο οποίο τα στοιχεία της κελτικής παράδοσης συνδέθηκαν άρρηκτα με τη σκανδιναβική μυθολογία. Θαλάσσια γιγάντια ερπετά, ανθρωπόμορφα διαβολικά τέρατα (Nuckelavee), γοργόνες με σώματα φώκιας (Selkies), σκοτεινοί και μοχθηροί μάγοι (Finfolk), κακόβουλα πλάσματα (Τrows, Fairy folks), μυστηριώδεις υπερφυσικές δυνάμεις (Mither o’ the Sea), μαγικά νησιά (Hildaland), θαλάσσια μεγαθήρια (Mester Stoor Worm), σατανικά υδάτινα άλογα (Nuggle) και γίγαντες (Cubbie Roo) συνθέτουν μέχρι σήμερα τη λαογραφία των Orkney.
Παρόλα αυτά, το πανέμορφο τοπίο των Orkney αιχμαλωτίζει το μάτι και τη φαντασία. Αλλάζει και εξελίσσεται συνεχώς μέσα της εποχές και της αιώνες. Τα κρυστάλλινα νερά, με τη βοήθεια της παλίρροιας, χτενίζουν της ατελείωτες παραλίες της ανατολικής ακτής, ενώ τα άγρια κύματα χτυπούν αλύπητα την απόκρημνη δυτική ακτογραμμή.

Πάνω στην άδενδρη γη, το καταπράσινο γρασίδι και το σκουρόχρωμο υγρό χώμα αλλάζουν συνεχώς χρωματισμούς, καθώς το φως διαχέεται μέσα από τα σύννεφα και το ομιχλώδες τοπίο, εμφανίζοντας ένα σκηνικό αδιάκοπα μεταβαλλόμενων σκιών.

Οι πολλές ώρες ηλιοφάνειας τους καλοκαιρινούς μήνες και το συνεχές σκοτάδι τον χειμώνα αποτέλεσαν για πολλά χρόνια έμπνευση για τους Βρετανούς συγγραφείς και καλλιτέχνες. Ο George Mackay Brown, ένας από τους μεγαλύτερους Σκωτσέζους ποιητές του 20ού αιώνα, έγραψε: «Τα Orkney πορεύονται στοιχειωμένα από τον χρόνο και μέσα σ’ αυτόν. Η πραγματική ουσία της μαγείας τους βρίσκεται στη γαλήνη, την απομόνωση, τον μυστικισμό και τους ρυθμούς της συνεχούς εναλλαγής των χρωμάτων της θάλασσας και της στεριάς, του σκότους και του φωτός».